Η ψυχολογική διαταραχή της παθολογικής εμμονής στην υγιεινή διατροφή
Κείμενο: Σταύρος Δεδούκος.
Παίρνετε πολύ σοβαρά το θέμα της υγιεινής διατροφής και εφαρμόζετε συστηματικά τους κανόνες της. Αποφεύγετε ζάχαρη, λιπαρά και βιομηχανοποιημένα σνακ, δεν θέλετε ούτε να ακούσετε για έτοιμα φαγητά και επιμελείστε προσωπικά καθετί που μπαίνει στην κατσαρόλα σας και καταλήγει στο τραπέζι σας. Ψωνίζετε πάντα προσεκτικά, ελέγχετε την προέλευση των τροφίμων, προτιμάτε μόνο τα απολύτως υγιεινά και για να βρείτε αυτό ακριβώς που ψάχνετε, δεν σας ενδιαφέρει εάν θα κάνετε πολλά χιλιόμετρα ή θα το πληρώσετε πολύ ακριβά. Όλα καλά; Μάλλον όχι…
Αν και το ρεύμα της εποχής επιτάσσει να τρώμε πιο υγιεινά, οι ψυχοδιαιτολόγοι καταδεικνύουν ότι πίσω από την υπερβολική ενασχόληση με την υγιεινή διατροφή, μπορεί να κρύβεται μια ακόμα ψυχολογική διαταραχή. Ο λόγος για την ψυχογενή ορθορεξία, όρο που δηλώνει την παθολογική προσήλωση και εμμονή στην επιλογή «ορθών», δηλαδή «σωστών», τροφίμων. Παρότι λοιπόν η προσπάθεια βελτίωσης της διατροφής με πιο υγιεινές επιλογές είναι απόλυτα θεμιτή και καθ’ όλα αναγκαία, η υπέρβαση του μέτρου μπορεί να εξελιχθεί σε σοβαρή ψυχολογική διαταραχή, που επηρεάζει δραματικά την ποιότητα ζωής. Που βρίσκεται όμως η διαχωριστική γραμμή; Και πότε η προσπάθεια για υγιεινή διατροφή μπορεί να μετατραπεί σε παθολογική εμμονή;
ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ ΕΞΕΛΙΞΗ
Η απώλεια σωματικού βάρους και η βελτίωση της υγείας είναι τα βασικά κίνητρα που συνήθως ωθούν ένα άτομο να κάνει τη στροφή προς μια πιο υγιεινή διατροφή.
Το άτομο επιχειρεί να καλυτερεύσει κάπως τις διατροφικές του συνήθειες και μέσα από αυτές την ποιότητα ζωής του. Υιοθετεί ένα πιο ισορροπημένο και ποικίλο διαιτολόγιο, δίνει έμφαση στην ποιότητα των τροφίμων που καταναλώνει, δείχνει προτίμηση σε προϊόντα που θεωρούνται υγιεινά, ενώ προσπαθεί να περιορίσει τα τρόφιμα που θεωρούνται ιδιαιτέρως ανθυγιεινά. Συγχρόνως, αρχίζει να εκδηλώνει ενδιαφέρον για να πληροφορηθεί την υγιεινή αξία, το θρεπτικό περιεχόμενο, την προέλευση και τον τρόπο παρασκευής των τροφίμων που καταναλώνει, αναζητώντας ενημέρωση από βιβλία, περιοδικά, ειδικούς σε θέματα διατροφής ή τους ίδιους τους πωλητές. Μέχρι εδώ όλα καλά, και αυτά είναι τα όρια του μέτρου και της διατροφικής λογικής.
Η ΥΠΕΡΒΑΣΗ ΤΟΥ ΜΕΤΡΟΥ
Τα πράγματα αρχίζουν να περιπλέκονται όταν το άτομο επιχειρεί μέσα από τον έλεγχο του φαγητού να ελέγξει και να ισορροπήσει την ίδια του τη ζωή. Κάπου εδώ μπορεί πολύ εύκολα να χαθεί το μέτρο, ιδιαίτερα δε όταν το άτομο έχει την ανάγκη να νιώθει ότι κρατάει γερά τα ηνία κάθε πτυχής της ζωής του. Η ευχαρίστηση και η ψυχολογική ευεξία που μέχρι τώρα αντλούσε από την ενασχόλησή του με την υγιεινή διατροφή και τις μικρές επιτυχημένες αλλαγές στις διατροφικές του συνήθειες εξανεμίζονται και παραχωρούν τη θέση τους στην ολοένα και μεγαλύτερη αύξηση του βαθμού δυσκολίας των κανόνων διατροφής που ακολουθεί, στο συνεχές «κυνήγι» μόνο υγιεινού φαγητού, αλλά και στον έντονο προβληματισμό για το αν η κάθε του διατροφική επιλογή ήταν όντως η σωστή. Για παράδειγμα, κάποια/κάποιος θέτει αρχικά ως διατροφικό κανόνα να τρώει περισσότερα λαχανικά, φρούτα και ψάρια. Στη συνέχεια, δυσκολεύει τον κανόνα και επιβάλλει στον εαυτό του να αποφεύγει τα συμβατικής παραγωγής και να αγοράζει μόνο βιολογικά. Μετά από λίγο καιρό, αρχίζει να προβληματίζεται έντονα εάν η επιλογή του ήταν η σωστή. Έτσι, τις επόμενες φορές που πηγαίνει στην αγορά, δεν αρκείται πλέον μόνον στον έλεγχο της σήμανσης των προϊόντων, αλλά προσπαθεί να λάβει από τον πωλητή πρόσθετες αποδείξεις και επιπλέον αδιάσειστες εγγυήσεις για την προέλευσή τους. Τέλος, καταλήγει να αποφεύγει και τα τρόφιμα αυτά, με το αιτιολογικό «και πως μπορώ να είμαι απόλυτα σίγουρος/-η ότι τα φρούτα και τα λαχανικά είναι πραγματικά βιολογικά ή ότι τα ψάρια δεν είναι ιχθυοτροφείου και δεν περιέχουν βαρέα μέταλλα;».
ΟΤΑΝ Η ΥΓΙΕΙΝΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΜΜΟΝΗ
Εάν η παθογένεια της κατάστασης αυτής δεν γίνει εγκαίρως αντιληπτή από το ίδιο το άτομο, τότε οι απαιτήσεις αυξάνονται ακόμα περισσότερο, οι προβληματισμοί γίνονται έντονες ανησυχίες, οι ανησυχίες διογκώνονται, και το άτομο αναλώνεται σε συνεχείς σκέψεις γύρω από το πώς θα εξασφαλίσει τα σωστά τρόφιμα και ποια θα είναι η επόμενη επιλογή του. Αποτέλεσμα; Οι ιδέες περί υγιεινής διατροφής εξελίσσονται σε διαταραχή και μετατρέπονται σε εμμονή και ψυχαναγκασμό, αποκτούν δηλαδή κυρίαρχο ρόλο στη ζωή του ατόμου, και η εκπλήρωσή τους καταλαμβάνει μεγάλο μέρος της πνευματικής δραστηριότητάς του, προκαλώντας διαρκές άγχος, που εξαντλεί μέρα με τη μέρα τα αποθέματα της ψυχικής του ενέργειας.
ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ/ΠΟΙΕΣ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ;
Παρότι δεν υπάρχουν αρκετές μελέτες γύρω από την ψυχογενή ορθορεξία, τα μέχρι τώρα επιστημονικά στοιχεία δείχνουν ότι επηρεάζει εξίσου γυναίκες και άντρες, χωρίς να κάνει διακρίσεις σε ηλικίες. Πολλά ορθορεκτικά άτομα είναι υποχονδριακά και «ταλαιπωρούνται» από κάποια χρόνια ψυχοσωματική ασθένεια, την οποία προσπαθούν να αντιμετωπίσουν τηρώντας με θρησκευτική ευλάβεια ανελαστικούς κανόνες υγιεινής διατροφής, όπως την προσκόλληση σε συγκεκριμένα τρόφιμα και την απόλυτη αποφυγή άλλων. Τις περισσότερες πάντως φορές, η ορθορεξία είναι χαρακτηριστικό ατόμων παθιασμένων με τη γυμναστική, για αυτό και κάποιοι ειδικοί την χαρακτηρίζουν ως «η ασθένεια των μανιακών του Fitness». Τα άτομα αυτά είναι τελειομανή με το σώμα και τη διατροφή τους, ανησυχούν σε βαθμό υστερίας για την καταλληλότητα των τροφίμων που καταναλώνουν, ασχολούνται υπερβολικά με οτιδήποτε αφορά τη φυσική τους κατάσταση και ελέγχουν σχολαστικά σχεδόν τα πάντα, όντας μονίμως σε κατάσταση επαγρύπνησης.
ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΨΥΧΟΓΕΝΟΥΣ ΟΡΘΟΡΕΞΙΑΣ
Α) Σωματικές συνέπειες
Σε γενικές γραμμές, η ψυχογενής ορθορεξία δεν εγκυμονεί ιδιαιτέρους κινδύνους για τη σωματική υγεία, αφού το ορθορεκτικό άτομο δεν αρνείται να φάει, όπως στην ψυχογενή ανορεξία, ούτε χάνει τον έλεγχό του ως προς την ποσότητα του φαγητού που καταναλώνει, όπως συμβαίνει στην ψυχογενή (νευρική) βουλιμία. Ωστόσο, σε ορισμένες περιπτώσεις όπως όταν το άτομο καταργεί από το διαιτολόγιό του βασικά τρόφιμα, π.χ. το κρέας ή τα γαλακτοκομικά, καθώς σπάνια θα βρει τις παράλογες «εγγυήσεις ποιότητας» που ζητά, μπορεί μακροπρόθεσμα να δημιουργηθούν σοβαρές ελλείψεις ή ανισορροπίες θρεπτικών συστατικών και εξαιτίας αυτού ο οργανισμός να εκτεθεί σε σοβαρό κίνδυνο.
Β) Ψυχικές συνέπειες
Το «κλείδωμα» της σκέψης σε κανόνες διατροφικής συμπεριφοράς από τους οποίους το άτομο αρνείται να απεγκλωβιστεί, ασκεί πολύ έντονη ψυχολογική πίεση που μπορεί να οδηγήσει σε σοβαρά ψυχολογικά προβλήματα ή σε κατάθλιψη. Το ορθορεκτικό άτομο ζει μια ζωή γεμάτη εσωτερική τρικυμία, με σχεδόν παντελή έλλειψη ικανοποίησης, αισθάνεται μονίμως θύμα των καταστάσεων, είναι ευάλωτο και επιρρεπές στους διάφορους «γκουρού» της υγιεινής διατροφής, ενώ συχνά, όταν δεν καταφέρνει να πετύχει το «ορθό», αυτοτιμωρείται επιβάλλοντας στον εαυτό του ακόμα περισσότερες απαγορεύσεις. Ουσιαστικά λοιπόν, το αδιάκοπο κυνηγητό της «ορθότητας» και αυτό που επιφανειακά φαίνεται ως ανασφάλεια για την ποιότητα του φαγητού, υποκρύπτει στο βάθος την έλλειψη αυτοπεποίθησης αλλά και μια γενικότερη ανασφάλεια για τη ζωή, που εκδηλώνεται με ψυχαναγκαστικό τρόπο. Έτσι, σε βάθος χρόνου, δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, που ανατροφοδοτείται και διευρύνεται διαρκώς, αφού το άτομο αδυνατεί να τον ελέγξει με τις ακραίες διατροφικές συμπεριφορές που έχει επιλέξει.
Γ) Κοινωνικές συνέπειες
Η ανασφάλεια, η έλλειψη αυτοπεποίθησης και το έντονο άγχος που το διακατέχει, εξαναγκάζουν το ορθορεκτικό άτομο να αναπτύσσει αντικοινωνικές συμπεριφορές, που μπορεί να έχουν ως συνέπεια τον παραμερισμό και την κοινωνική του απομόνωση. Ταλαιπωρεί τον περίγυρό του με τις εμμονές, την υπερβολική σχολαστικότητα και τις παράλογες απαιτήσεις του, αναπτύσσει πλαστά αισθήματα ανωτερότητας απέναντι σε γνωστούς και φίλους και συνήθως σνομπάρει επιδεικτικά όσους δεν ασπάζονται τις απόψεις του. Σε πολλές δε περιπτώσεις, προσπαθεί να επιβάλλει τις ιδέες του περί υγιεινής διατροφής και στους οικείους του, φθάνοντας ακόμα και μέχρι του σημείου να διαταράξει ή να διαρρήξει εντελώς τις σχέσεις του με το / τη σύντροφό του, που δεν μπορεί να τις κατανοήσει, πολύ δε περισσότερο να τις αποδεχτεί και να τις υιοθετήσει χωρίς λογικές αντιστάσεις.
ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Όταν η προσπάθεια επίτευξης ψυχολογικής ισορροπίας περνάει μέσα από τον έλεγχο του φαγητού και καταλήγει να γίνει έμμονη ιδέα, η λύση του προβλήματος βρίσκεται αποκλειστικά στην έγκαιρη ψυχοθεραπευτική παρέμβαση. Ο τρόπος της θεραπευτικής προσέγγισης πρέπει να ανταποκρίνεται στις προσωπικές αξίες και προτεραιότητες του ατόμου και να έχει ως σκοπό την ανάπτυξη του απαιτούμενου επίπεδου αυτοπεποίθησης, που θα το βοηθήσει να αλλάξει τη χρόνια εγκατεστημένη ανεπιθύμητη συμπεριφορά με μια πιο επιθυμητή και λιγότερο επώδυνη για την ψυχική του υγεία. Όπως σημειώνουν οι ειδικοί, η ίδια η απόφαση και η δέσμευση του ατόμου ότι θα προσπαθήσει να αλλάξει τη διατροφική του συμπεριφορά, είναι περισσότερο σημαντικά από την μέθοδο που θα χρησιμοποιηθεί για να επιτευχθεί η αλλαγή. Προϋπόθεση όμως για να συμβεί αυτό, είναι το ορθορεκτικό άτομο να αναγνωρίσει ότι ο τρόπος που σκέπτεται και ενεργεί αποτελεί πραγματικό εμπόδιο στη ζωή του και ότι ασκεί αρνητική επίδραση σε κάτι που θεωρεί ότι έχει πιο ουσιαστική αξία και νόημα, όπως π.χ. στη συντροφική του σχέση ή στην οικογένεια του. Και επειδή οι άνθρωποι δεν αλλάζουν ψυχαναγκαστικά στερεότυπα χρόνων μέσα σε μια μέρα, η προσπάθεια πρέπει να επικεντρωθεί σε εύκολους βραχυπρόθεσμους στόχους, όπως η σταδιακή μείωση ή λιγότερο συχνή εμφάνιση της εμμονής. Έτσι, το άτομο θα μάθει να αναγνωρίζει τα μικρά σημάδια βελτίωσης της διατροφικής του συμπεριφοράς, να ικανοποιείται με αυτά και να τα επιβραβεύει, ενώ παράλληλα θα αντλεί κουράγιο για τη συνέχιση της προσπάθειάς του, που και δύσκολη είναι και πολύ χρόνο απαιτεί.
